Tản mạn tính hai mặt của công nghệ kĩ thuật số

Thứ bảy - 06/12/2025 22:25 16

Nếu được hỏi công nghệ kĩ thuật số tốt hay xấu? Hầu chắc mọi gười đều đồng ý với tính hai mặt của nó, nghĩa là vừa tốt, vừa xấu, tuỳ vào cách sử dụng. Quả thật, từ khi internet ra đời, những hoa trái không ngừng trổ sinh, đẩy nhân loại bước vào ngưỡng cửa của một thời đại mới – thời đại kĩ thuật số và mạng xã hội. Chứng kiến những thành tựu vĩ đại ấy, nhất là khi trí tuệ nhân tạo (AI) đang từng bước khẳng định vị thế, người người tán dương, ca tụng, khuyến khích sử dụng, thậm chí cảm thấy thoả mãn trong thế giới mới này. Đó hẳn nhiên là lẽ thường, bởi con người là thế! Tuy nhiên, cùng với những hoa trái ngọt ngào, hằng ngày hằng giờ, con người cũng tận mắt chứng kiến sự gặm nhấm, thống trị mang tính huỷ hoại của những thực tại đầy ảo diệu này. Sự tác động của nó đến mọi mặt đời sống của con người ngày một rõ nét, thậm chí những dấu hiệu tiêu cực có vẻ ngày một xuất hiện nhiều hơn. Bởi vì, nó có thể tác động đến tận gốc rễ nhận thức của con người, tạo ra những lối suy nghĩ, phát ngôn và hành động hoàn toàn khác so với trước đây, mà hệ quả là ngày càng nhiều thảm trạng xảy ra do tác động đáng ngại của thế giới ảo và những thực tại trong thế giới ấy. Cùng với những ưu thế vượt trội, thế giới kĩ thuật số cũng gây ra những vực thẳm không đáy. Một mặt nó giúp nhiều vấn đề trở nên nhanh không tưởng, tiện không ngờ và lợi đáng kinh ngạc hầu đáp ứng nhu cầu cốt yếu của con người; nhưng mặt khác, nó nảy sinh vô số vấn đề khiến lối nghĩ và cuộc sống của con người trở nên chậm đáng lo, bất tiện đáng ngại và hại đến kinh hoàng… Đó là nghịch lý hữu lý của thời đại!

Những ưu thế vượt trội!
Nhanh… không tưởng…

Những ai đã từng đắm mình trong những bộ tiểu thuyết hay những bộ phim tiên hiệp hoặc phép thuật… hẳn đã quen với việc hô biến, mà ngày sau câu hô biến ấy là sự xuất hiện hay biến mất của một thực tại nào đó, nghĩa là những điều không tưởng. Thì cũng vậy, trong thế giới kĩ thuật số nơi internet, chỉ một câu lệnh, một cú click… ngay lập tức cũng xuất hiện hay biến mất một hay nhiều thực tại, dù chỉ là ảo, nhưng đó cũng là điều không tưởng so với chỉ vài chục năm trước đây. Trong một thời đại mà tốc độ là một trong những yếu tố được đề cao, nếu không muốn nói mang tính quyết định thì công nghệ kĩ thuật số với internet và những nền tảng trên đó như thể ngày càng làm thoả mãn thị hiếu và nhu cầu về tốc độ của chúng ta, không chỉ tốc độ về địa lý, nhưng còn là tốc độ về thông tin, về tốc độ xử lý, giải quyết công việc... Quả vậy, với sự ra đời của internet, với tốc độ đường truyền tăng lên hàng ngày hàng giờ, chỉ sau một vài thao tác đơn giản, vài cú click, và phím enter, ngay lập tức chỉ trong nháy mắt, hàng triệu triệu kết quả hữu ích xuất hiện giúp con người tiết kiệm được rất nhiều thứ mà trước đây, ngay cả trong mơ, cũng ít ai dám mơ tới.

Cũng nhờ cộng nghệ, chưa bao giờ khoảng cách về không gian và địa lý lại trở nên ngắn như ngày nay. Nếu trước đây, phải mất hàng giờ hàng ngày hàng tháng hàng năm chúng ta mới có thể đặt chân để khám phá một vùng đất, gặp gỡ hay thăm viếng một gười; thì ngày nay, thế giới dường như bé lại, nhờ sự hỗ trợ của công nghệ, cách riêng qua việc phát triển đường xá hay các phương tiện giao thông. Không dừng lại ở đó, thế giới tưởng như rộng lớn kia lại nằm gọn trong lòng bàn tay qua chiếc điện thoại có kết nối mạng. Chỉ bằng một cuộc gọi, một cái lướt tay trên điện thoại, bất cứ ai bất cứ thứ gì, hay bất cứ ai đều hiện ra trước mắt chúng ta để tì hiểu, để giao tiếp, gặp gỡ, dù không phải bằng xương bằng thịt. Và vô số những tiện ích giúp cho cuộc sống nên nhanh chóng và dễ dàng hơn. Quả thật, một trong những ưu thế vượt trội mà internet mang lại đó là nhanh, nhanh đến không tưởng!

Nói chung, nhờ công nghệ những thứ tưởng như không thể nhanh hơn về thời gian, về tốc độ, về không gian, về khoảng cách địa lý, về đối tượng, về sự tương tác, thậm chí cả về chính trị hay giao thương buôn bán… lại trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn bao giờ hết. Thế giới phẳng hơn, con người như gần nhau hơn!?

Tiện… không ngờ

Khi tốc độ tương tác kéo theo tốc độ cuộc sống tăng lên đồng nghĩa với nhu cầu đòi hỏi mọi thứ phải thật tiện, vì phải tiện mới có thể nhanh hơn và lợi hơn. Theo đó, những thực tại trong môi trường ảo quả thật mang lại cho con người nhiều cái tiện đến không ngờ. Nếu nhiều vấn đề trong xã hội trước đây rất khó, hoặc không thể giải quyết nếu không có sự gặp gỡ, tiếp xúc, đối thoại diện đối diện; thì ngày nay, nhờ công nghệ, những vấn đề ấy trở nên thật dễ dàng và tiện hơn bao giờ hết. Chỉ với một chiệc điện thoại có kết nối mạng, cả thế giới như thể đã nằm trong tay của chúng ta, để nơi đó, chúng ta có thể giải quyết nhiều việc, nếu không muốn nói là mọi công việc một cách nhanh và tiện hơn trước đây rất rất nhiều.

Chẳng hạn, nếu ngày trước việc gửi tiền hay chuyển tiền phải ra ngân hàng đã là tiến bộ, thì giờ đây, chỉ cần với điện thoại, mọi giao dịch đều có thể được thực hiện trong chưa đầy “ba nốt nhạc”, mà chẳng cần cất công đến ngân hàng; hay việc mua bán, trao đổi, kí kết, họp bàn, thảo luận… ngày nay cũng tiện hơn, nhanh hơn nhờ công nghệ kĩ thuật số và mạng xã hội; rồi việc học tập trau dồi tri thức đa ngành, liên ngành cũng chưa bao giờ trở nên tiện vô cùng. Chúng ta có thể học ở bất cứ đâu, bất cứ lúc nào và bằng nhiều cách chỉ với một chiếc điện thoại, hay laptop... Nhất là khi AI ngày càng trở nên “thông minh” và nhanh trong vấn đề xử lý thông tin, thì với sự hỗ trợ của nó, nhiều công việc của con người đã tiện lại càng tiện hơn.

Nhìn chung, chúng ta không thể phủ nhận bằng công nghệ kĩ thuật số và mạng xã hội, chúng ta có thể thoả mãn nhiều nhu cầu, thị hiếu từ căn bản đến cao cấp như nhu cầu giải trí, mua sắm, ăn uống, giao dịch, nghỉ ngơi… Nói chung là rất tiện, tiện đủ đường, tiện không ngờ!

Lợi… đến kinh ngạc

Chính nhờ nhanh và tiện do internet và mạng xã hội mang lại, lợi ích là điều mà bất cứ ai trong chúng ta khi sử dụng những phương tiện hiện đại mong muốn. Và quả nhiên, công nghệ kĩ thuật số mang lại những lợi ích đến kinh ngạc. Đó là một hệ quả tất yếu. Chưa bao giờ con người có thể hưởng lợi hay tạo ra lợi ích nhiều như ngày nay nhờ công nghệ: lợi nhờ tiết kiệm thời gian, tiết kiệm nguồn lực, tiết kiệm tiền bạc, đầu tư, tiết kiệm nhiên liệu… Nhờ đó, lợi nhuận kinh tế cũng tăng lên.

Cũng nhờ việc sử dụng công nghệ, việc học tập trau dồi tri thức chưa bao giờ trở nên dễ dàng và có thể nhiều lợi ích cho nhiều người như thế. Chỉ cần biết cách sử dụng, cùng với sự nỗ lực, kiên trì, bất cứ ai cũng có thể trở thành một chuyên gia, hoặc khiêm tốn cũng trở thành một người có hiểu biết sâu sắc về những vấn đề mà trước đây chỉ là đặc quyền dành cho một số người ưu tuyển và tồn tại ở một vài nơi có đặc quyền sở hữu… Và nhiều lãnh vực khác, nếu biết tận dụng, nhờ công nghệ có thể mang lại những lợi ích đáng kinh ngạc…

Nói chung, công nghệ kĩ thuật số và mạng xã hội giúp cuộc sống con người ngày càng trở nên dễ dàng hơn nhờ những cái nhanh, tiện, lợi do nó mang lại. Qua đó, nếu biết sử dụng những thực tại tuyệt vời này như những công cụ để phục vụ ích chung, cải tạo thế giới cũng như mưu cầu sự phát triển con người thì chắc chắn cuộc sống ngày một trở nên tốt đẹp hơn… Thế nhưng, thực tế lại dường như chẳng như mơ, bởi với lòng tham lam và sự ích kỉ đến lạnh người, con người dường như không muốn dùng những thành quả của công nghệ để phát triển thế giới. Mà ngược lại, có vẻ nhiều người có xu hướng dùng nó để thống trị, để thao túng và gây đau khổ khi tạo ra những vực thẳm không đáy nơi những nền tảng này…

Những vực thẳm không đáy!

Chậm… đáng lo

Như đã nói, nhờ công nghệ kĩ thuật số, mọi thứ như thể được đáp ứng nhanh hơn, và cuộc sống như thể trở nên nhẹ nhàng nhàn rỗi hơn? Điều đó không sai, nhưng chưa đủ phản ánh thực tại đáng lo ẩn sau những cái nhanh ấy. Phía sau bức tranh tưởng như sáng rạng của nhân loại trong thời đại kĩ thuật số lại là một bức tranh tối đầy nhiễu nhương mà con người thời đại đang phải đối diện và loay hoay chưa lối thoát. Người ta vẫn thường nói cái gì dễ đến thì dễ đi (easy come, easy go). Điều ấy thật đúng trong thế giới ảo của công nghệ kĩ thuật số. Những thực tại ảo, thoáng qua có vẻ thật mĩ miều và hào nhoáng, nhưng khi mọi thứ trở nên quá dễ dàng, nhiều người lại để mình chết chìm trong những cái chóng qua ấy. Để rồi với việc lướt nhiều, lướt nhanh đến mức lướt trở thành một văn hoá, thì tư duy của nhiều người cũng bị trượt, bị lướt trong thế giới ảo như vậy. Hệ quả là, những thực tạo, nhưng thông tin chỉ lướt qua mà không có thời gian để cắm rễ và nảy mầm trong não của con người vô hình biến con người thành một cái máy, chậm suy tư, không phản biện trong một thế giới vụn vỡ.

Thành ra, khi bị phân mảnh, vụn vỡ trong lối nghĩ, nhiều người đánh mất khả năng tiếp cận và suy tư sâu một vấn đề, nhất là trong hành động. Hơn nữa, khi mọi thứ quá nhanh và chỉ lướt qua, con người trở nên mất kiên nhẫn trong việc truy tầm tri thức, không đủ nhẫn nại, mất khả năng tập trung trong việc đọc và nghiên cứu một vấn đề cách rốt ráo. Sự bội thực về thông tin và kiến thức khiến nhiều người mất ý thức, đánh mất khả năng tổng hợp để hiểu một vấn đề. Thực tế cho thấy, nhiều người, cách riêng các bạn trẻ tỏ ra biết rất nhiều, nhưng thực ra những thứ họ biết chỉ là thông tin mà không có chiều sâu. Tệ hơn, việc chìm ngập trong thế giới ảo với văn hoá lướt khiến nhiều người đánh mất khả năng tương tác thật, nên khi đối diện với những hoàn cảnh thực tế, họ lại rất chậm trong việc xử lý thông tin, giải quyết tình huống. Nhất là trong những tình huống đòi hỏi kĩ năng thực tế, không ít “công dân bản địa của thế giới mạng” lại tỏ ra lúng túng, chậm chạp, luống cuống trong thế giới thật, để rồi bao hậu quả đáng buồn xảy ra…

Bất tiện… đáng ngại

Cùng với những sự tiện không thể phủ nhận trong việc sử dụng internet, thì nơi chính những cái tiện ấy lại ẩn chứa vô số cái bất tiện đáng ngại, bởi trong một không gian dường như không còn vùng cấm, mọi vấn đề dù nhạy cảm nhất, tế nhị nhất cũng có thể bị rò rỉ, bị thổi phồng và phanh phui khiến cuộc sống không ít người rối loạn, thậm chí bế tắc. Đơn cử như quyền riêng tư và thông tin cá nhân, những vấn đề có thể nói tuyệt mật, bất khả lộ, lại trở nên mong manh hơn bao giờ hết, khiến nhiều người rơi vào tình trạng dở khóc dở cười, nếu không muốn nói là tuyệt vọng, không lối thoát…

Cùng với đó, những bước tiến không ngừng của công nghệ kĩ thuật số ngày càng làm cho con người phụ thuộc vào nó, đến mức không còn đủ khả năng rời bỏ chiếc điện thoại, rời bỏ thế giới ảo. Hệ quả là con người trở nên lạc lõng và mất định hướng trong thế giới thật. Cùng với đó, về sự tương tác, khi hầu như những tương tác ảo không thể mang lại cho con người những tương quan nghiêm túc và lâu bền, chưa kể bị lợi dụng, quấy rầy, chi phối, thao túng… thì đương nhiên lối nghĩ và hành động của con người trong nhiều công việc bỗng trở nên bất tiện. Quả thật nơi thế giới ảo, cùng với những thiên đường, chất chứa không ít những vũng lầy, những cạm bẫy có thể gây ra nhiều chứng nghiện của thời đại, hay tệ hơn là trầm cảm, mất kết nối, xa lạ với thế giới thật, khi không ít người trở nên vô cảm, dửng dưng với thực tại…

Như thế, khi mọi thứ trở nên tiện hơn, tưởng như con người tự do hơn trong một thế giới có vẻ tự do, thì cùng lúc nhiều người giật mình nhận ra mình đang sống trong một thế giới thiếu tự do, đầy dẫy sợ hãi và bất an có thể nuốt chửng và nghiền nát cuộc đời của bất cứ ai, nếu không sử dụng hay tham gia thế giới ảo cách tỉnh thức và khôn ngoan…

Hại… đến kinh hoàng

Cùng với những tác động tiêu cực của công nghệ kĩ thuật số khiến tư duy của con người bị chậm, vụn vỡ, phân tán, cùng với những cái bất tiện khiến nhiều người bị cô lập, thì đương nhiên những mỗi nguy, những tác hại đáng sợ là điều không thể tránh khỏi, thậm chí ngày càng tinh vi và nhan nhản hằng giờ trên thế giới ảo. Những cái hại đến kinh hoàng bởi thế giới ảo khiến không ít người rơi vào ngõ cụt. Thực tế đã cho thấy quá nhiều những tấm gương, những vụ việc, những cảnh huống đáng báo động mà chỉ cần gõ cụ từ tìm kiếm “tác hại khi sử dụng mạng xã hội” hay “lừa đảo, lạm dụng qua mạng”… thì ngay lập tức kết quả cho thấy thực trạng đau lòng khắp nơi. Lừa đảo, bạo lực mạng, lạm dụng, những cám dỗ, những cạm bẫy huyền ảo nhưng vô cùng hấp dẫn đã và đang đẩy nhiều tâm hồn vào chỗ bế tắc, không lối thoát, thậm chí phải tìm tới cái chết!...

Cũng trong thế giới ảo, khi quá lạm dụng và chìm đắm trong thế giới ấy, không ít người bị ru ngủ, trở thành những kẻ nghiện và để mình bị nô lệ hoá bởi những thực tại ảo mà quên mất cuộc sống hiện thực mà những hậu quả tại hại là điều không tránh khỏi. Cùng với đó, vẫn tiếp tục có những người để mình trở thành nạn nhân của những cuộc lừa đảo, của những lạm dụng trên thế giới ảo, để rồi, cuộc sống và tâm hồn của họ bị vụn vỡ; hay tệ hơn, chính họ từ nạn nhân lại trở thành mắt xích, người tiếp tay, thủ phạm cho vô số hành vi sai trái và đáng sợ trên mạng xã hội, mà hệ quả của nó vẫn ngày ngày chôn vui và phá vỡ hạnh phúc, thậm chí sự hiện hữu của bao tâm hồn, mà trong đó không ít người trẻ.

Quả thật, internet và mạng xã hội, khi không được sử dụng cách khôn ngoan và có điểm dừng, sẽ gây ra những tác hại nguy hiểm trong lối nghĩ, nếp sống và trong hành động của con người. Khi con người chạy theo lợi ích kinh tế, đặt cái lợi lên hàng đầu thì đời sống bị chi phố bởi lợi ích, dẫn tới việc đề cao chủ nghĩa hưởng thụ, đặt nặng lợi ích và dễ đi vào con đường lạm dụng để đạt được mục đích bất chấp mọi quy chuẩn và khi ấy, công nghệ kĩ thuật số và thế giới ảo quả thực trở thành mảnh đất màu mỡ để gieo rắc và làm nảy sinh vô số tội ác…

Tắt một lời, lịch sử nhân loại có tăng tụt, lên xuống, lúc huy hoàng, khi vực thẳm, thời hoàng kim nhưng cũng không thiếu thời điểm suy thoái. Đó âu cũng là quy luật và vận hành của cuộc sống, của thế giới và nhân loại. Dẫu vậy, văn minh nhân loại nhìn chung vẫn là diễn trình đi lên của sự phát triển. Với sự ra đời của internet mà hệ quả của nó là bùng nổ mạng xã hôi, nhân loại bước sang một kỉ nguyên mới, nơi con người bị phân mảnh, lập lờ trong hai thế giới ảo – thật. Cùng với thế giới thật, thế giới ảo lên ngôi, một thế giới được tạo ra từ vật chất từ chính bàn tay của con người chứ không do một thần linh nào nhào lặn ra. Một mặt, khi biết dùng nó như công cụ, thế giới ảo tạo ra cho con người vô số thời cơ và cơ hội để phát triển bản thân, xây dựng thế giới và văn minh nhân loại ngày một tốt đẹp hơn; nhưng mặt khác, nếu đặt thế giới này làm ông hchur, thì nó cũng tạo ra cơ man những cạm bẫy đáng sợ, có thể nhấn chìm không chỉ một hay một vài người, nhưng là cả một hay nhiều thế hệ, thậm chí toàn nhân loại. Trong chiều hướng đó, Giáo hội không đứng ngoài, không thể chạy trốn hay làm ngờ trước sự lớn mạnh lấn át của thế giới ảo. Trái lại, Giáo hội với sự thiện chí, nhất là với sự hướng dẫn của Chúa Thánh Thần luôn đi cùng với con người trong mọi giai đoạn lịch sử, trong mọi cảnh huống của cuộc đời. Một mặt không ngừng cổ võ con cái mình tận dụng và sử dụng những thành quả ấy cách khôn ngoan. Nhưng ngược lại, Giáo hội cũng trở thành tiếng nói, dù có thể chỉ như cánh chim cô đơn, để cảnh báo, để bảo vệ chân lý, bảo vệ công lý trong một thế giới muốn nuốt chửng hay tương đối hoá chân lý bằng những thực tại ảo, những chân lý ảo…

Tác giả: Thất Nguyễn