Hiệp hành trong việc tuyên xưng đức tin

a. Đón nhận đức tin

Chúng ta đón nhận đức tin, hiểu biết đức tin, như đối tượng của hành động gắn bó với một con người cụ thể, không phải là một chân lý trừu tượng hay như một hình thức của những khái niệm xa vời, nhưng là một chủ thể sống động, nói và hành động, với quyền năng vô hạn và với một tình yêu cao vời. Đó là chính Thiên Chúa duy nhất trong ba ngôi vị. «Chúng ta tin, không phải vì những lời hão huyền thuyết phục, không phải vì những dao động nhất thời của con tim lôi cuốn, cũng không vì những lời êm dịu, hùng hồn mê hoặc, nhưng vì chúng ta đón nhận những lời phát xuất từ quyền năng của Thiên Chúa, và do đó, chúng ta không chối bỏ đức tin của mình» [29]. 

Một cách chính xác, tin có nghĩa là nhận biết sự hiện hữu của Thiên Chúa trong các ngôi vị sống động, yêu thương con người và tất cả những gì mà Ngài đã thực hiện, đã bày tỏ cho con người: “Sự sống đời đời đó là họ nhận biết Cha, Thiên Chúa duy nhất và chân thật, và nhận biết Đấng Cha đã sai đến, là Giêsu Kitô” (Ga 17,3). Trong các Ngôi vị Thiên Chúa, là hữu thể tuyệt đối, tự tại, bao hàm tất cả chân lý, sự thánh thiện, quyền năng và hạnh phúc viên mãn. Trong ý nghĩa này, đối tượng của đức tin chính là chân lý được mạc khải. Chân lý này là tuyệt đối và siêu việt, là hữu thể thần linh, là các Ngôi vị của Thiên Chúa, là sự khôn ngoan vĩnh cửu, được bộc lộ, được mạc khải và được thông ban trong lịch sử cứu độ, cách tròn đầy và dứt khoát nơi Đức Giêsu Kitô. Thực vậy, Đức Giêsu Kitô là Đấng mạc khải tuyệt đối về Thiên Chúa: “Ai thấy Thầy là thấy Chúa Cha” (Ga 14,9). Nơi nhân tính đích thực của Đức Kitô, dung mạo của Thiên Chúa được bày tỏ cách sống động nhất, do đó, Đức Giêsu Kitô không chỉ là đối tượng và nội dung của đức tin, nhưng còn là xây dựng đức tin và nền tảng của đức tin nơi chúng ta. Đức tin vào Thiên Chúa trở thành đức tin vào Chúa Kitô, giao phó cho Người, qua Người để đến với Thiên Chúa. Từ đây, để hiểu về ý nghĩa nền tảng của cuộc gặp gỡ giữa con người với Thiên Chúa, cần phải hiểu biết và liên kết với Đức Kitô trong mối quan hệ hiệp thông gần gũi. Đức tin Kitô giáo, vì thế, mang một chiều kích mới đó là tâm tình con thảo với Thiên Chúa là Cha trong Đức Giêsu Kitô, Con Một yêu dấu của Ngài.

Đức tin của chúng ta vào Thiên Chúa còn mang chiều kích liên ngôi vị. Giữa chúng ta và Thiên Chúa có mối dây liên hệ, hiệp thông sâu xa. Đó là một tiếng nói nội tâm sâu thẳm, một sự gắn bó cá vị, riêng biệt. Thiên Chúa hành động nơi con người, chiếu sáng ánh sáng của chân lý vào trong lý trí và tình yêu trong trái tim con người. Qua các phương thế bên ngoài khác nhau, Thiên Chúa đã sử dụng để tiếp cận với con người. Phương thế thứ nhất là lời trong ý nghĩa đích thực và tròn đầy của từ ngữ. Thiên Chúa nói nơi Đức Giêsu Kitô và nơi Hội Thánh. Thiên Chúa nói không phải bằng từ ngữ chết, nhưng sống động, bền vững, có sức mạnh và sự biến đổi: “Lời Thiên Chúa là lời sống động, hữu hiệu và sắc bén hơn cả gươm hai lưỡi: xuyên thấu chỗ phân cách tâm với linh, cốt với tuỷ” (Dt 4,12).

Phương thế thứ hai, đó là các dấu chỉ. Dấu chỉ là phương thế khôn ngoan mà Chúa dùng để xác nhận và chứng thực hành động của ân sủng. Có thể kể đến các dấu chỉ khách quan như: các dấu lạ thể lý, tâm lý, các lời tiên báo đã thành sự thật, các dấu chỉ luân lý của đời sống thánh thiện Kitô giáo, các dấu chỉ sống động của Giáo Hội, các sứ điệp Tin Mừng; các dấu chỉ chủ quan như kinh nghiệm an bình nội tâm, dấu chỉ niềm vui, mở lòng ra với người khác... Các dấu chỉ đức tin đều là sự can thiệp sống động và yêu thương của Chúa dành cho con người mà lý trí không sao hiểu thấu được. Các dấu chỉ mà Thiên Chúa thực hiện mang lại mối liên hệ sâu xa với từng người, bộc lộ rõ ràng ơn cứu độ của Thiên Chúa đang thực hiện [30].

b. Kinh nghiệm đức tin

Đức tin là một hành trình và trong hành trình ấy có rất nhiều tình huống khó khăn. Khó khăn đầu tiên là sự nghi ngờ. Nghi ngờ xuất hiện trong lúc xáo trộn của đời sống. Đức tin nơi con người không phải là một điều có được ngay, nhưng là một tiến trình. Nếu vượt qua những lúc tăm tối, dao động và thử thách, đức tin của người ấy sẽ vững vàng, chín chắn và trưởng thành hơn. Ngay cả khi Thiên Chúa đã bộc lộ rõ ràng qua lời của Ngài và qua các sự kiện lịch sử có thể thấy rõ, thì vẫn còn đó những điều bị che khuất, không được mở ra một cách hiển nhiên. Đó là những thách đố cho con người. Nơi một con người, đức tin đòi hỏi sự kiên vững, để mở ra những điều siêu việt, mà mình không thể thấy hay đụng chạm tới được. Xét bề ngoài, một người thiếu đức tin là người thường thiếu sự suy tư cầu nguyện để gần gũi với Chúa, hoặc do gặp khó khăn mà không vượt qua được. Ở đây chúng ta cũng nhận ra rằng, đức tin không đồng nghĩa với tính cả tín một cách mù quáng ngây thơ không phê phán. Giữa đức tin và sự phê phán không hề có mâu thuẫn, vì chúng thuộc về nhau và không thể tách rời. Đức tin mà không có khía cạnh phê phán sẽ trở nên vô năng và ù lì. Như thế, khía cạnh phê phán và khía cạnh hoán cải trong việc đổi mới đức tin và duy trì đức tin là điều quan trọng trong hành trình đức tin của mỗi tín hữu. Giáo Hội không thể đổi mới bên ngoài nếu không đổi mới từ bên trong, đó là tinh thần cầu nguyện, phó thác và bình an [31].

Những khó khăn đức tin, phải kể đến những gương mù của các tín hữu, những người với đức tin hời hợt, không có sự gắn bó giữa đức tin và đời sống, trở thành vật cản lớn cho hành trình đức tin, dẫn đến những khủng hoảng trầm trọng[32]. Ngoài ra, xuất hiện những khó khăn từ môi trường văn hoá và xã hội tác động đến các tín hữu. Trong xã hội ngày nay, đã thay đổi rất nhiều theo chiều hướng tiêu cực, từ quan niệm sống, tư duy, cách nhìn về bản thân, về thế giới và về mọi khía cạnh trong đời sống con người, cùng với sự thờ ơ và cả những bạo động. Vì thế, đức tin của các tín hữu luôn phải đương đầu với những khó khăn và những tình thế luôn luôn mới, từ phía bên ngoài và cả từ phía bên trong. Hơn nữa, những khủng hoảng còn xuất hiện trong chính khái niệm về sự thật. Theo quan niệm ngày nay, không tồn tại một chân lý tuyệt đối, và nếu có tồn tại, thì cũng không thể được biết đến. Sự hiểu biết của con người không thể vượt qua được khả năng của kinh nghiệm. Đây chính là nền triết học hiện nay, xuất phát từ chủ nghĩa chủ quan và chủ nghĩa thực dụng, đưa con người tới chỗ tự chủ trong tương quan với Thiên Chúa. Điều đó có nghĩa là quyền tối thượng của Thiên Chúa nay bị con người chiếm đoạt [33].

c. Đức tin trong đời sống con người

Đức tin là ý nghĩa cuối cùng của đời sống, bao trùm và giải thích mọi sự và đặt mọi thứ vào đúng chỗ của nó, trong một sự cân bằng tuyệt vời về tự do và ân sủng; về lý trí và đức tin; về lựa chọn cá nhân và sự phó thác vào Thiên Chúa. Cuộc sống con người được đặt trên nền tảng quyết định bởi chiều kích đức tin. Chiều kích này tồn tại nơi con người dưới nhiều mức độ khác nhau, nhưng không dễ dàng để nhận ra.

Mức độ đầu tiên hay ý nghĩa đầu tiên trong khái niệm đức tin chính là một sự thật hiển nhiên không thể lý giải được. Đức tin theo cách này là một “hy sinh của sự hiểu biết” (sacrificium intellectus), trong đó trí khôn phải thuận theo một điều vượt lên trên sự hiểu biết. Mức độ thứ hai của đức tin không liên quan đến những lý do khách quan bên ngoài, nhưng liên hệ đến chính con người. Trong ngôn ngữ thường ngày, khi ta nói với một người khác: “Tôi tin anh”, có nghĩa là “tôi đã tín nhiệm vào anh”. Đây là một sự tin tưởng tạo ra mối quan hệ liên ngôi vị. Đức tin theo cách hiểu này, không đòi hỏi một cách hoàn hảo để biết, nhưng đây là một hành động không thể thiếu trong mối quan hệ giữa các cá nhân, đặc biệt hơn, đó chính là điều kiện cho một kinh nghiệm về một tình bạn và tình yêu. Có một mức độ thứ ba, liên quan đến ý nghĩa của cuộc sống chúng ta trong tổng thể của nó. Khi phải đối mặt với những câu hỏi cơ bản của cuộc sống, chúng ta không thể chứng minh được, mà chỉ dự đoán và sống theo dự đoán ấy, đó là điều mà chúng ta gọi là sự lựa chọn. Với giới hạn của con người, lựa chọn cơ bản luôn luôn nhất thiết cũng là một niềm tin.

Như thế, có thể nói rằng đức tin là một hành vi đúng đắn của con người, trong đó nó liên quan đến con người của chúng ta, được hiểu trong tính toàn bộ. Không có đức tin, con người không thể sống. Những phân tích của nhân học cho thấy rõ điều đó. Vì thế, đối tượng của sự giao phó này ngoài tầm kiểm soát của con người và con người được mời gọi để tin vào nhau trong những mối tương quan thường nhật. Ở cấp độ cơ bản và toàn diện này, sự hiện diện và ý nghĩa chân thật nhất của đức tin Kitô giáo được đặt ra [34].

d. Đức tin như là nền tảng của đời sống

Đức tin không có nghĩa là chỉ xem xét đến các điều của đức tin, nhưng là sự nỗ lực để tin vào những tín khoản của đức tin, hầu mang lại sự hạnh phúc và sự tồn tại của con người. Đức tin trong Cựu Ước không chỉ là những suy nghĩ về Thiên Chúa, nhưng là mong đợi lời hứa của Ngài sẽ được thực hiện. Điều này phù hợp với thân phận con người là luôn mong chờ ơn cứu độ đến từ Thiên Chúa. Khát vọng sâu xa này chỉ có thể đạt được nhờ tin: “Nếu các ngươi không tin, các người sẽ không đứng vững” (Is 7,9). Hoặc trong Is 28,16: “Ai tin sẽ không hề nao núng”. Cụm từ “nếu các người không tin” bao hàm nhiều ý nghĩa khác nhau, bao gồm ý nghĩa về sự thật, được thiết lập trên nền tảng vững chắc. Đức tin vào Thiên Chúa đem đến một sự liên hệ mật thiết với Ngài trong tất cả mọi khía cạnh của đời sống. Đó là mối liên hệ liên vị với Thiên Chúa. Mỗi hành động, mỗi quyết định của con người đều được đặt dưới sự hiện diện của Ngài.

Thánh Kinh đưa ra lời khẳng định hết sức quan trọng: Thiên Chúa không những là Hữu thể hic et nunc (ở đây và lúc này), nhưng còn là Đấng tự bản chất, ở bên ngoài và vượt ra bên ngoài, những gì mà con người có thể nắm bắt được. Như thế, những gì chúng ta có thể nghe thấy được, hiểu được, sờ chạm được, chưa phải là tất cả thực tại về Thiên Chúa; và vì thế, chúng ta phải tìm kiếm một con đường khác để đạt tới chính thực tại, đó là con đường đức tin. Để đạt tới một đức tin như thế, đòi hỏi nơi con người một sự “trở về” và “hoán cải” tâm hồn. Khuynh hướng tự nhiên lôi kéo con người hướng về điều mình có thể thấy, có thể nắm bắt, nhưng hậu quả là sẽ mất đi những điều chính yếu, cốt lõi. Vì thế, cần phải có thái độ hoán cải để thấy mình mù loà thế nào, nếu chỉ tin vào những gì mắt thấy. Nếu cứ khăng khăng theo khuynh hướng tự nhiên này, thì không thể có đức tin được. Thực vậy, tin là hoán cải, nhờ đó khám phá ra rằng mình đã chạy theo ảo tưởng như thế nào khi chỉ dừng lại ở những gì là khả giác. Tin là một cuộc đổi đời và chỉ có những ai đổi đời như vậy mới có thể nhận được đức tin. Vì sức nặng của con người tự nhiên luôn lôi kéo chúng ta đi hướng khác, nên hoán cải là điều cần phải được thực hiện cách thường xuyên [35].

Nói chung, trong các chiều kích cá nhân và cộng đoàn, đức tin có những khía cạnh chính yếu sau đây: – Đức tin đòi hỏi sự hoán cải. Trong các sứ điệp của các ngôn sứ Cựu Ước và của Gioan Tẩy Giả, cũng như trong lời giảng dạy Tin Mừng của chính Chúa Giêsu và trong sứ vụ của các Tông Đồ, hoán cải có nghĩa thú nhận tội lỗi và khởi đầu một đời sống mới. – Đức tin vừa được diễn tả vừa được nuôi dưỡng bằng lời cầu nguyện. Cầu nguyện có thể mang nhiều hình thức khác nhau (xin ơn, khẩn nài, ca ngợi, cảm tạ) và tuyên xưng đức tin, là một hình thức cầu nguyện đặc biệt. Lời cầu nguyện theo phụng vụ, nổi bật nhất trong cử hành Thánh Thể, ngay từ buổi đầu, đã hết sức chủ yếu đối với đời sống của cộng đồng Kitô hữu. Cầu nguyện diễn ra cả ở nơi công cộng lẫn ở nơi tư riêng. Với Chúa Giêsu, Kinh Lạy Cha diễn tả điều căn bản của đức tin. Nó là “bản tóm lược toàn bộ Tin Mừng”. – Đức tin đem lại sự hiểu biết. Ai tin người ấy có khả năng nhận biết chân lý của Thiên Chúa. Sự hiểu biết này phát sinh từ việc suy tư về sự trải nghiệm của ta về Thiên Chúa, dựa trên mạc khải và sự chia sẻ trong cộng đoàn những kẻ tin. – Đức tin dẫn tới lời tuyên xưng. Được Chúa Thánh Thần linh hứng, các tín hữu biết Đấng mà họ tin, và họ có khả năng giải thích niềm hy vọng ở trong họ, nhờ lời tuyên xưng ngôn sứ và tông đồ của Tin Mừng. Họ làm việc này nhân danh cá nhân, nhưng lại thực hiện trong cộng đoàn tín hữu. – Đức tin bao hàm sự tin tưởng. Tín thác vào Thiên Chúa có nghĩa là đặt trọn vẹn đời sống trên lời hứa của Ngài. – Đức tin bao hàm trách nhiệm, nhất là việc bác ái và phục vụ. Các hoa trái này chủ yếu thuộc đức tin, vì đức tin, đến từ việc lắng nghe lời Chúa, đòi hỏi sự vâng theo thánh ý Chúa. Đức tin công chính hoá là “đức tin hành động qua đức ái” (Gl 5,6) [36].

Tóm lại, tính hiệp hành trong việc tuyên xưng đức tin chính là cùng nhau bước đi trên con đường mà Chúa mời gọi để đạt đến hạnh phúc đời đời. Giáo lý viên là người mời gọi mọi người bước đi trên con đường ấy, nhờ ơn Chúa và dưới sự hướng dẫn của Hội Thánh.

CÂU HỎI THẢO LUẬN
1. Kinh Tin Kính thể hiện rõ ràng nhất việc cá nhân và toàn thể cộng đoàn cùng hiệp hành với nhau trong việc tuyên xưng đức tin. Bạn có thấy vui mừng và chỉ cho người khác niềm vui vì được gia nhập vào cộng đoàn những người tin?
2. Đức tin theo quan niệm Thánh Kinh giúp bạn điều gì trong đời sống đức tin của bạn cũng như của những người mà bạn được trao phó để giáo dục đức tin?
3. Đức tin là đón nhận mạc khải về Thiên Chúa tình yêu. Bạn và những người được trao phó cho bạn được mời gọi để đáp lại tình yêu ấy như thế nào?
4. Đức tin là một cuộc gặp gỡ Chúa Kitô trong sự hiệp thông với Hội Thánh. Cộng đoàn Hội Thánh có tầm quan thế nào trong đời sống đức tin của bạn?
5. Bạn đang gặp khó khăn gì trong đời sống đức tin?

-------------------------------------
[1] UỶ Ban ThẦn hỌc QuỐc tẾ, Tính hiệp hành trong đời sống và sứ vụ của Hội Thánh, số 3.
[2]  Cfr. SGLHTCG 188.
[3] Cfr. J. A. Hardon, Pocket Catholic Catechism, Doubleday, USA 1989, 17-22.
[4] irênê, Chống lạc giáo, I, 10, 1-3: PG 7, 550-554.
[5] Cfr. J. Duplacy, «Fede», in X. Léon-Dufour (a cura di), Dizionario di Teologia Biblica, Marietti, Casale Monferrato, 1971, 379-390; B. Marconcini, «Fede», in P. Rossano, G. Ravasi, A. Girlanda (a cura di), Nuovo Dizionario di Teologia Biblica, Edizioni Paoline, 1988, 536-552. «Trong tiếng Latinh, ngoài danh từ fides (và những từ cùng gốc fidelis, fidelitas) còn có động từ credere (và những từ ngữ cùng gốc: credibilis, credibilitas). Một cách tương tự như vậy tiếng Pháp có danh từ foi và động từ croire (từ đó: croyance), thêm vào những từ gốc Latinh: crédibilité, fidèle, fidélité. Trong tiếng Anh, danh từ là faith (với các từ ngữ liên hệ: faithful, faithfulness), còn hành vi được gọi là to believe (từ đó có: belief, believer); ngoài ra còn có những từ gốc Latinh: credit, credentials, fidelity. Trong tiếng Việt, “tin” hoặc “tín” cũng được ghép với nhiều từ khác: tin tưởng, tin cậy, tín ngưỡng, tín thác, trung tín, tín nhiệm, v.v…» Phan TẤn Thành, Đức tin trong thần học, http://daminhvn.net.
[6] O. Michel, «Fede» trong Dizionario dei concetti biblici del NT, a cura di L. Coenen – E. Beyreuther – H. Bietenhard, (trad. it.), EDB, Bologna 20006, 617. Động từ Aman, xét theo nguyên ngữ, nghĩa đen, có nghĩa là: mang, vác, bế, bồng (thí dụ mang đứa con trên tay: Ds 11,12; R 4,16; 2 Sm 4,4); theo nghĩa bóng, aman là cậy dựa vào ai, nương tựa, tin tưởng. Danh từ amen xuất phát từ động từ aman có nghĩa là: đúng như vậy, tin như thế.
[7] H.U. von Balthasar, Fides Christi, trad. it., in Id, Sponsa Verbi, Morcelliana, Brescia 1985,53. «Từ Amen có cùng ngữ căn với từ “tin”. Ngữ căn này diễn tả sự vững bền, sự đáng tin, sự trung tín. Như vậy, chúng ta hiểu tại sao từ “Amen” có thể được dùng để nói về sự trung tín của Thiên Chúa đối với chúng ta, và về lòng tin cậy của chúng ta vào Ngài» SGLHTCG 1062.
[8] Về chủ đề “Đức tin trong Cựu Ước”, x. A. Weiser, «Pistéuo», trong Grande Lessico del NT, tập X, Paideia, Brescia 1975; J. Alfaro, «Fides in terminologia biblica» trong Gregorianum 42 (1961) 463-505; P. Stefani, La fede ebraica dallo Shema ai tredici articoli di maimonide, trong P. Coda – C. Hennecke (a cura di), La fede. Evento e promessa, Città Nuova, Roma 2000, 387-398.
[9] Cfr. R. Fisichella, Introduzione alla teologia fondamentale, Piemme, Casale Monferrato 1992, 94-95.
[10] G. Rossé, La fede secondo san Paolo, trong P. Coda – C. Hennecke (a cura di), La fede. Evento e promessa, Città Nuova, Roma 2000, 153.
[11] Cfr. Bênêđictô XVI, Bài giảng về Thánh Phaolô trong buổi triều yết chung (26/11/2008).
[12] Cfr. Lê Minh Thông, Tin (đt., pisteuô) trong TM Gioan, http://tungubontinmung.blogspot.com
[13] Cfr. J. Alfaro, Cristologia e antropologia, Cittadella, Assisi 1973, 425-427; R. Schnackenburg, Il vangelo di Giovanni (trad. it.), vol. I, Brescia 1973, 698.
[14] Cfr. R. Schnackenburg, Il vangelo di Giovanni (trad. it.), vol. I, Brescia 1973, 707.
[15] Cfr. R. Fisichella, Introduzione alla teologia fondamentale, Piemme, Casale Monferrato 1992, 91-96; G. PhẠm QuỐc Điêm, Giới thiệu thần học Kitô giáo, NXB Tôn giáo, Hà Nôi 2021, 108-123.
[16] Cfr. F. Ardusso, Imparare e credere. Le ragioni della fede cristiana, Cinisello Balsamo 1992, 34; J. Alfaro, La fede come dedizione personale dell’uomo a Dio e come accettazione del messaggio cristiano, in “Concilium” 3 (1967), 68.
[17] J. Pfammatter, La fede secondo la Sacra Scrittura. Fondamenti di teologia biblica, in M. Löhrer – J. Feiner (edd.), Mysterium Salutis II, Queriniana, Brescia 1968, 399.
[18] G. Bof, «Fede» in G. Barbaglio – S. Dianich, ed., Nuovo Dizionario di teologia, Roma 1977, 510; J. Pfammatter, La fede secondo la Sacra Scrittura. Fondamenti di teologia biblica, in M. Löhrer – J. Feiner (edd.), Mysterium Salutis II, Queriniana, Brescia 1968, 400.
[19] W. Kasper, Gesù il Cristo, Queriniana, Brescia 1974, 299.
[20] Cfr. R. Fisichella, Introduzione alla teologia fondamentale, Piemme, Casale Monferrato 1992, 96-97; A. Milano, Persona in teologia, Napoli 1984; Id., La Trinità dei teologi e dei filosofi, Napoli 1987.
[21] Cfr. H.U. Von Balthasar, Gloria. Una estetica teologica, I, La percezione della forma, Jaca Book, Milano 1975, 23-24.
[22] Phanxicô, Thông điệp Ánh sáng đức tin Lumen Fidei, 5.
[23] P. Coda, Teo-logia. La parola di Dio nelle parole dell'uomo, Lateran University Press, Roma 2009, 102-103.
[24] Cfr. N. Dunas, Connaissance de la foi, Paris 1963 (trad. it.), Conoscere la fede, SEI, Torino 1965, 62-79.
[25] Lêô CẢ, Bài giảng về Chúa lên trời 1, 4 (PL 54, 398).
[26] Cfr. J. Ratzinger, Natura e compito della teologia, Milano 1993, 55-56.
[27] BỘ Giáo lý ĐỨc tin, Huấn thị Donum Veritatis, số 13.
[28] Cfr. F. Ocáriz, «Intellectus fidei: Teologia sistematica ed esegesi biblica», trong PATH 2 (2004) 36.
[29] Hippôlytô, Khảo luận chống lạc thuyết, ch. 10,33 (PG 16,3452).
[30] Cfr. N. Dunas, Connaissance de la foi, Paris 1963 (trad. it.), Conoscere la fede, SEI, Torino 1965, 99.
[31] Cfr. W. Kasper, Introduction to Christian Faith, Paulist Press, New York 1980 (bản dịch tiếng việt của Lưu Văn Hy, NXB Phương Đông 2014, 113).
[32] Công đồng Vaticanô đã xác nhận gương xấu của các tín hữu làm phát sinh chủ nghĩa vô thần: «Tín hữu có thể chịu phần trách nhiệm không phải là nhỏ trong việc khai sinh vô thần, hoặc bởi xao lãng việc giáo dục đức tin, hoặc trình bày sai lạc về giáo lý, hoặc do những thiếu sót trong đời sống tôn giáo, luân lý và xã hội. Phải nói rằng họ che giấu hơn là bày tỏ bộ mặt đích thực của Thiên Chúa và tôn giáo». Vaticanô II, Hiến chế Mục vụ về Giáo Hội trong thế giới ngày nay Gaudium et Spes, số 19.
[33] Lý thuyết về sự tục hoá và những ảnh hưởng của nó cho đức tin, xin coi K. Lehmann, Presenza della fede, Queriniana, Brescia 1977, 111-118. X. W. Kasper, Introduzione alla fede, Queriniana, Brescia 1972, 19-20.
[34] Cfr. R. Lavatori, Dio e l’uomo un incontro di salvezza. Rivelazione e fede, EDB, Bologna 1999, 139-143.
[35] J. Ratzinger, Introduction to Christianity, Ignatius Press, USA 20042, 50-51.
[36] Cfr. Ủy ban ThẦn hỌc QuỐc tẾ, Sensus fidei Cảm thức đức tin trong đời sống Giáo Hội (2014) số 12. G. PhẠm QuỐc Điêm, Giới thiệu thần học Kitô giáo, NXB Tôn giáo, Hà Nôi 2021, 151-161.